پایهها
سرزمین ایران از دیرباز جایگاه پرورش گیاهان مختلف بوده است و سابقه کشاورزی و کشت گیاهان در مرز و بوم ایران قدمتی طولانی دارد. در حقیقت در فرهنگ ایرانی، نگهداری و پرورش انواع گل و گیاهان از جایگاهی کهن برخوردار بوده است.
در عصر حاضر با وجود نگرانیها و کمبود منابع، نیاز است تا پیشرفتهای جدید در حوزههای مختلف علوم کشاورزی نظیر زراعت مدرن، اصلاح نباتات، تکثیر و پرورش گیاهان، دفع آفات و سموم، همگی به سمتوسویی سوق داده شوند که بتوان در بازه زمانی کوتاهتر و به روشی سریعتر نیازها را برطرف نمود. یکی از مهمترین و کارآمدترین حوزهها در این خصوص، بحث تکثیر و پرورش گیاهان است. با این وجود روشهای تکثیر در همه گیاهان یکسان نیست و هر گیاه روشهای تکثیر منحصربهفرد خود را دارد. یکی از این روشها، تکثیر یا تولیدمثل رویشی، به معنی رشد و نمو گیاهان به روش غیرجنسی است. در تکثیر رویشی که توسط بافتهای مریستمی انجام میگیرد، سلولها به طور فعال طی تقسیم میتوز تقسیم شده و رشد اولیه سریع و گسترده گیاه را سبب میشوند. از متداولترین روشهای تکثیر رویشی میتوان به قلمه زدن، قطعهقطعه شدن و پیوند زدن اشاره کرد.
هلو و شلیل
سیب
زرد آلو
آلو
گیلاس و آلبالو
گلابی
بادام
در روش پیوند زدن، بخشی از یک گیاه بر روی بخشی از گیاهی دیگر متصل و روی آن رشد داده میشود. در این حالت بخش هوایی و حاصل از پیوندک، رقم و بخش خاکزی گیاه، پایه نامیده میشود. پایه یک نهال پیوندی در واقع بخش تحتانی و ریشهای گیاه به شمار میآید، درحالیکه رقم، شامل اندام هوایی، شاخهها و اندامهای بارده گیاه است که بر روی پایه پیوند شده است. در عمل پیوند زنی عموماً از پایههایی استفاده میشود که دارای ریشههای عمیق، قوی با قدرت جذب بالای مواد، مقاوم به آفات و بیماریها و همچنین خاکهای نامناسب (شور، قلیایی، آهکی و…) باشند.
بهطورکلی اهمیت پیوند زدن در این است که ویژگیهای خاص گیاه را بر گیاه جدید منتقل میکند. بهعبارتدیگر از مزایای پیوندزنی میتوان به حفظ ویژگی یک رقم و تغییر رقم درخت، کوتاهکردن دوره نونهالی، تشخیص بیماریهای ویروسی و اصلاح آنها، ترمیم بخشهای آسیبدیده، جوانسازی درختان، قویتر کردن گیاهان و افزایش باردهی آنها اشاره نمود.
از طرفی دیگر ازآنجاکه یکی از مهمترین اهداف روشهای پیوند زنی، ایجاد یکنواختی و یکدست نمودن تولیدات درختان است که در روش تولید نهال به روش تولیدمثل جنسی که منجر به تولید بذر میشود، این یکنواختی و یکدستی در تولید میوهها دیده نمیشود، قابلیت بهرهمندی و استفاده همزمان از خصوصیات و ویژگیهای پایه و رقم نیز از اهمیت ویژهای برخوردار است، روشهای پیوند زنی به یکی از مهمترین روشهای تولید نهالها بدل شدهاند.
پایهها معمولاً به دو دسته تقسیم میشوند: پایههای بذری و پایههای رویشی.
پایههای بذری:
معمولاً از بذر گونههای جنگلی حاصل میشوند و از جمله صفات بارز این نوع پایهها میتوان اشاره کرد به:
- طولانی بودن دوره نونهالی گیاه،
- ایجاد عدم یکنواختی در باغ،
- رفتارهای متفاوت گیاهان حاصل در برابر آفات و بیماریها،
- غیر یکنواختی و متفاوت بودن اندازه و سایز میوهها.
پایههای رویشی:
از طریق کشت بافت، قلمه و یا خوابانیدن تکثیر میشوند. یکی از مهمترین ویژگیهای نهالهای پایه رویشی، میزان مقاومت آنها در مقابل آفات و بیماریهای مربوط به گیاهان است که در این حالت افزایش قابلتوجهی پیدا میکند. بهعلاوه، از دیگر ویژگیهای این نهالها که در باردهی درخت نقش مؤثری دارد، بالارفتن عمر مفید اقتصادی درخت است. همچنین این عمر مفید، افزایش باردهی و کیفیت محصول را نیز به همراه دارد.
از شاخصترین ویژگیهای متمایزکننده پایههای رویشی میتوان موارد زیر را نام برد:
- کوتاهتر شدن دوره نونهالی،
- مقاومت در برابر آفات و بیماریها،
- مقاومت در برابر تنشهای محیطی زنده و غیرزنده،
- ایجاد یکنواختی در باغ،
- یکسان بودن سایز و اندازه تمامی میوههای درختان و به دنبال آن یکنواخت و یکسان بودن کیفیت میوهها.
بهطورکلی میتوان گفت در این شیوه تکثیر، به دلیل عاری بودن گیاهان از عوامل بیماریزا، گیاه سالمتری را خواهیم داشت. بر اساس شیوه تولید نهالهای پیوندی، نهالها را به دو دسته نهالهای سنتی و نهالهای پیشرو تقسیم میکنیم.